نقش انسان بر مورفولوژی رودخانه‌ای هولوسن بالایی و شکل‌گیری کانون‌های گرد و غبار در جنوب‌غرب استان خوزستان

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار پژوهشی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری، سازمان تحقیقات،‌آموزش و ترویج کشاورزی

چکیده

پهنه­های وسیعی از استان خوزستان جزو مناطق مستعد تولید گرد و غبار به­شمار می­آیند. در این استان، هفت کانون تولید گرد و غبار داخلی وجود دارد. تعدادی از این کانون­ها مانند کانون گرد و غبار شماره یک (جنوب تالاب هورالعظیم)، در واقع دشت­های سیلابی و آبرفتی زمین‌های پست خلیج‌فارس و بین‌النهرین هستند که ارتباط خود را با رودخانه­های بزرگی مانند کرخه در هولوسن بالایی از دست داده­اند. وجود چنین مسئله­ای به همراه خشکسالی­های پی در پی موجب تبدیل شدن دشت­های وسیعی از جنوب­غرب استان خوزستان به کانون گرد و غبار شده است. در این راستا این پژوهش در نظر دارد، نقش فعالیت­های انسان در تغییر مورفولوژی رودخانه کرخه و اثر آن بر شکل­گیری کانون­های گرد و غبار را بررسی کند. این پژوهش با استفاده از تصاویر ماهواره­ای سال‌های 1991، 1998و  2002 میلادی، سنجنده Liss از ماهواره IRS هند مربوط به سال 2006 میلادی، تصاویر گوگل­ارث، نمونه­برداری از رسوبات تا عمق 10 متری و انجام بازدیدهای میدانی انجام شده است. در مراحل انجام پژوهش،‌ کلیه محیط­ها و زیر محیط­های رسوبی ‌رودخانه­ای منتهی به کانون گرد و غبار شناسایی و سپس با استفاده از شاخص­های بارزسازی مکانی و طیفی، تغییرات بلندمدت و میان­مدت رودخانه کرخه استخراج شد. نتایج نشان داد، در محدودۀ مورد مطالعه حداقل سه کانال متروک رودخانه­ای وجود دارد. طولانی­ترین آن­ها، کانال متروک جفیر به ­طول حدود50 کیلومتر است که به قسمت­های جنوبی تالاب هورالعظیم جریان داشته است. این کانال به دلیل قطع ارتباط با رودخانه کرخه و عدم سیلابی شدن حداقل برای یک دوره 1300 ساله، اکنون به عنوان یکی از هفت کانون گرد و غبار، به ­شمار می­آید. در صورت ساماندهی و احیای مجدد این کانال، امکان مقابله با فرسایش بادی از طریق افزایش زبری خاک، ‌افزایش رطوبت خاک و پوشش گیاهی وجود خواهد داشت

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Human Role on Upper Holocene River Morphology and Formation of Dust Hotspots in Southwest Khuzestan Province

نویسنده [English]

  • fazel iranmanesh
Faculty member soil conservation and watershed management research institute
چکیده [English]

Large areas of Khuzestan province are among the most susceptible areas for dust production. There are seven domestic dust producing hotspots in the province. Some of them, like the No.1 Dust hotspot (south Hoor al-Azim), are in fact flood and alluvial plains lowlands of the Persian Gulf and Mesopotamia that have lost contact with large rivers such as Karkhe for many years. Such a problem, along with the subsequent droughts, has made a vast plain southwest of Khuzestan province hotspot dust storms. In this regard, the present study intends to investigate the role of human in relation to morphodynamic changes of Karkheh River and dust hotspots. This research was conducted using Landsat satellite images from 1991, 1998, 2002, Liss sensor from the IRS satellite of 2006, Google Earth images, sediment sampling and field surveys. During the research process, all sedimentary environments and sub-environments of sediments leading to the dust zone were identified and then long-term and mid-term changes in the river were extracted using spatial and spectral indices. The results showed that there were at least three abandoned rivers in the study area. The longest of them is the abandoned Jofier Canal, about 50 kilometers long, which flowed to the south of the Hoor al-Azim in a very long time. This canal is more important than others because of the possibility of feeding the number one dust hotspot. Certainly by restoration this canal, wind erosion combat can be directed towards ways to create and strengthen water harvesting systems that increase soil roughness, soil moisture and vegetation, and increase wind erosion thresholds.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Khuzestan
  • wind erosion
  • abandoned canal
  • Karkheh River
  • Hoor al-Azim
  1. پورمحمدی بهنام. 1375. مورفوتکتونیک رودخانه کرخه. در چهارمین کنفرانس مهندسی رودخانه. دانشگاه شهید چمران اهواز. ص553-564.
  2. جلالی، نادر، محمد هادی. داوودی، و فاضل، ایران­منش. 1388، گزارش نهایی پروژه تحقیقاتی بررسی علل و منشاء طوفان­های جنوب غرب و غرب کشور و مناطق تحت تأثیر آن، مرکز تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری.
  3. دفتر فنی تثبیت شن و بیابان­زدایی(با همکاری شرکت مهندسین مشاور توسعه و احیای کشاورزی تاک سبز).1381. طرح شناسائی کانون­های بحرانی فرسایش بادی و تعیین اولویت­های اجرائی در 14 استان بیابانی کشور. سازمان جنگل­ها ، مراتع و آبخیزداری کشور. 201 صفحه.
  4. صادقی سیدحمیدرضا، سمیه کاظمی­کیا، حسین خیرفام و زینب حزباوی. 1395. تجارب و پیامدهای انتقال آب بین حوضه­ای در جهان. تحقیقات منابع آب ایران :  تابستان 1395، دوره  12، شماره  (ص140-120)
  5. طهماسبی، بیرگانی.، علی محمد، حسن احمدی، حسینقلی رفاهی، و محمد رضا اختصاصی. 1378، تعیین رابطه بین فرسایش­های آبی و بادی با استفاده از منشاءیابی تپه­های ماسه­ای در مناطق بیابانی ایران، ششمین کنگره علوم خاک ایران، دانشگاه فردوسی مشهد.
  6. کریمیان، بهناز.، احمد لندی، سعید حجتی، و جواد احدیان. 1395. بررسی خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و کانی شناسی گردوغبار شهر اهواز. نشریه تحقیقات آب و خاک ایران. دورۀ 74، شمارۀ بهار 1395. (ص 159-141)
  7. لفته، رضا بیت.، احمد لندی، سعید حجتی، و غلامعباس صیاد. 1394. نرخ ترسیب، کانی شناسی و الگوی توزیع اندازه ذرات گرد و غبار در اطراف تالاب هورالعظیم در استان خوزستان. نشریه آب و خاک (علوم و صنایع کشاورزی). جلد 29، شماره مردادشهریور 1394، ص695-707.
  8. Berberian, M. Master “blind” thrust faults hidden under the Zagros folds: active basement tectonics and surface morphotectonics. Tectonophysics 241, 193-224.
  9. Bullard, J.E., Baddock, M.C., McTainsh, G.H., and Leys, J.F. 2008. Sub-basin scale dust source geomorphology detected using MODIS. Geophysical Research Letters 35. D.O.I. 1029/2008GL033928.
  10. Heyvaert, M.A., Walstra, J., Verkinderen, P., Weerts, H. and Ooghe, B. 2011. The role of human interference on the channel shifting on the karkheh river in the Lower Khuzestan plain (Mesopotamia, SW Iran). Quaternary International, XXX. 1-1
  11. Kingsford, R.T. 2000. Ecological impacts of dams, water diversions and river management on floodplain wetlands in Australia. Austral Ecology. 25: 109–127.
  12. Oelkers, E.H., Hering, J.G., Zhu, and Water, C. 2011. Is there a global crisis? Elements, 7, 157–162.
  13. Peijun Shia, Ping Yana, Yi, Yuana and Mark A. Nearing. 2004. Wind erosion research in China:past, present and future. Progress in Physical Geography28(3): 366- 386.
  14. Song-hao SHANG and Hui-jie WANG1. 2013. Assessment of impact of water diversion projects on ecological water uses in arid region. Water Science and Engineering, 2013, 6(2): 119-130.
  15. Zhang, M., Wang, S., Fu, B., Gao, G., Shen, Q. 2018. Ecological effects and potential risks of the water diversion project in the Heihe River Basin. Sci. Total Environ. Apr 1; 619-620:794-803.