تحلیلی بر نقش قنات سرچشمه در تحولات ساختار فضایی شهر زنجان در عصر قاجار

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

2 استاد گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

3 دانشجوی دکترای شهرسازی اسلامی، گروه معماری و شهرسازی، دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، تبریز، ایران

چکیده

همجواری ایران با کمربند خشک و بیابانی نیمکرۀ شمالی از یک­طرف و استقرار کو­ههای البرز و زاگرس در مسیر توده­های بارشی از طرف­دیگر، موجب شده­اند که مسئلۀ آب و کمبود بارش از دیرباز به مسئله­ای اساسی در مکان­گزینی و توسعۀ زیستگاه­های انسانی، به ­ویژه مکان­ برای ایجاد شهرهای آن تبدیل شود. به­ همین دلیل، اغلب شهرهای ایران در وابستگی و مجاورت منبع آب شکل گرفته­اند. هدف این پژوهش یافتن تأثیر حضور قنات در شهر زنجان با محوریت «قنات سرچشمه» و پاسخ­گویی به این پرسش است که قنات مذکور چه نقشی در تحوّلات ساختار فضایی و روند توسعۀ شهر زنجان در عصر قاجار داشته است؟ این پژوهش از نوع پژوهش­های تاریخی است که با روش توصیفی تحلیلی پژوهش شده و گردآوری اطّلاعات در آن با استفاده از روش­های اسنادی و میدانی صورت گرفته است. هستۀ اوّلیۀ شهر زنجان در مجاورت رودخانۀ زنجان­چای شکل­گرفته است. با این­حال، این رودخانه فقط برای کشاورزی در اراضی پیرامون آن مورد استفاده قرار می­گرفت و آب شُرب مورد نیاز شهر از طریق چاه­های آبِ حفرشده در منازل و چشمه­های دامنه­های ارتفاعات شمالی شهر تأمین می­شد. علاوه­بر افزایش جمعیّت شهر که موجب افزایش نیاز آبی شهر شده بود، خشک­شدن چشمه­ها و چاه­ها در اثر وقوع خشک­سالی­های متوالی، عامل دیگری بود که ضرورت احداث قنات در زنجان عصر قاجار را بیشتر کرد. از این­رو، در این دوره قنوات متعددی در بیرون و درون حصار شهر احداث شدند. در میان قنات‌های شهر زنجان، «قنات سرچشمه» یکی از بزرگترین و پُرآب­ترین آن­ها بود. این قنات که دارای هشت شعبه بود، با حضور در محلّات شهر و جاری­شدن در معابر آن، زمینه­ساز تحوّلات زیادی در ساختار فضایی شهر زنجان گردید. از جملۀ چنین تحولاتی می­توان به تغییر جهت توسعۀ شهر از حالت طولی به عرضی، تقسیم­بندی قطاعی شهر به بخش­های یوخاری­باش(بالاشهر) و اَشاقی­باش(پایین شهر)، شکل­بخشی به محلّات جدید، تعیین جهت معابر، تأثیر بر مکان­گزینی کاربری­ها و تأسیسات دولتی اشاره کرد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis on the Role of "Sarcheshmeh Qanat" in the Developments of Spatial Structure of Zanjan City in the Qajar Era

نویسندگان [English]

  • ahad nejad ebrahimi 1
  • Mohammadali Keynejad 2
  • mohammadajavad Heydari 3
1 Associate professor in Department of Architecture and Urbanism, faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art university, Tabriz, Iran
2 professor in Department of Architecture and Urbanism, faculty of Architecture and Urbanism, Tabriz Islamic Art university, Tabriz, Iran
3 PHD Student in Islamic Urbanism, Department of Architecture and Urbanism, faculty of Architecture and Urbanism, Islamic Art university of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Iran is a country that has been faced with the problem of water shortage due to its proximity to the arid belt and desert of the Northern Hemisphere and also due to the direction and location of the Alborz and Zagros Mountains. This factor has long been a key factor in human activities and has played an important role in the development of human settlements. For this reason, most cities and villages in our country are formed in proximity to water and depend on it. Zanjan city is one of the old cities of the Iranian plateau that its creation and development was influenced by the Zanjan River and its qanats built in and out of it. One of the qanats built in this city was "Sarcheshmeh qanat" which was the most watered qanat in Qajar era. Therefore, the purpose of this study was to investigate the role of these qanats in the spatial structure changes of Zanjan during the mentioned period. This research is a kind of historical research that has been researched by descriptive-analytical method and data collection has been done by library and field methods. Although the early core of Zanjan was formed in the vicinity of "Zanjan River". But the river was used only for farming in the adjacent lands. And the drinking water needed by the citizens was provided by wells dug in the backyards and springs at the northern slope mountains of the city. The increasing population of the city on the one hand and the frequent and severe droughts on the other hand led to the construction of numerous qanats in and out of the city, which "Sarcheshmeh qanat" was one of the largest and most congested in the qanats. This qanat had eight branches and it flowed through the city's corridors, it spawned many changes in its spatial structure. Such developments may include shifting the city's development from longitudinal to transverse, dividing the city into Yokharibash (uptown) and Ashghibash (downtown) areas, creating new neighborhoods, defining streets, land uses and Government facilities pointed out.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zanjan city
  • Qanats of Urban
  • Sarcheshmeh qanat
  • Spatial Structure
  1. منابع

    1. ارثیا، علیرضا. محمدرضا مهربانی­گلزار. 1397. الگوی توسعۀ شهری مبتنی بر عناصر طبیعی و ارزش­آفرین، نمونۀ موردی: مادی­های اصفهان. باغ­نظر، دوره پانزدهم، شمارة 62، تهران.
    2. ارغندزنگانی، جواد. 1397. از شهین تا زنگان. چاپ اول، زنجان، محمّدحسن ارغند.
    3. اصطخری، ابواسحاق ابراهیم. 1368. مسالک و ممالک. به اهتمام ایرج افشار، چاپ سوم، تهران، علمی و فرهنگی.
    4. اهری، زهرا. 1395. تأملی بر مفهوم ساختار و چگونگی شناسایی آن در شهر ایرانی پیش از دوران مدرن. فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، سال دوم، شماره 1 (پیاپی 2)، تبریز.
    5. آراسته، مجتبی. علی­اکبر تقوایی. 1391. بررسی تطبیقی جایگاه آب­انبار در سازمان فضایی شهرهای تاریخی ایران (نمونة موردی شهرهای یزد و لار). مطالعات شهر ایرانی اسلامی، شمارة 10، تهران.
    6. ثبوتی، هوشنگ. 1377. تاریخ زنجان. چاپ اول، زنجان، زنگان.
    7. جانب­اللهی، محمدسعید. 1369. نظام تقسیم و حسابرسی و خرید و فروش آب در آبیاری سنتی میبد. تحقیقات جغرافیایی، شماره 17، تهران.
    8. خطیبی، بهمن. 1391. تاریخ خاندان خطیبی. چاپ اول، زنجان، دانش زنجان.
    9. دلاواله، پیترو. 1384. سفرنامۀ پیترو دلاواله. ترجمة شعاع­الدّین شفا، چاپ چهارم، تهران، شرکت علمی و فرهنگی.
    10. دوکوتزبوئه، موریس. 1348. مسافرت به ایران در معیّت سفیرکبیر روسیه در سال 1817م. چاپ اول، ترجمۀ محمود هدایت، تهران، امیرکبیر.
    11. دوهوسه، لوئی‌امیل، 1858م، سفری به ایران (مجموعه‌ای از نقّاشی‌های لوئی امیل دوهوسه). به کوشش منوچهر فرمانفرمائیان، چاپ اول، تهران.
    12. ریچاردز، فرد. 1343. سفرنامۀ فرد ریچاردز. ترجمۀ مهین­دخت صبا، چاپ اول. تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
    13. سلطانی، رامین. 1389. جستارهایی در تاریخ زنجان. چاپ اول، زنجان، نیکان کتاب.
    14. شاردن، ژان. 1336. سیاحت­نامۀ شاردن. ترجمۀ محمد عبّاسی، چاپ اول، تهران، پیروز.
    15. شفقی، سیروس. 1381. جغرافیای اصفهان. چاپ اول، اصفهان، دانشگاه اصفهان.
    16. شکویی، حسین. 1393. اندیشه­های نو در فلسفة جغرافیا. چاپ شانزدهم، تهران، گیتاشناسی.
    17. شکویی، حسین. 1398. دیدگاه­های نو در جغرافیای شهری. چاپ نوزدهم، تهران، سمت.
    18. علی­آبادی، زینب. محمود محمدی. 1398. بررسی تحولات ساختار فضایی در مورفولوژی شهر طی ادوار تاریخی؛ نمونه موردی شهر زنجان، آمایش جغرافیایی فضا، سال نهم، پیاپی 32، گلستان.
    19. قاسمی­اندرود، پرستو. 1389. بازخوانی وقف­نامة قنات سرچشمة زنجان. فرهنگ زنجان، شمارة 30-29، زنجان.
    20. کردوانی، پرویز. 1387. منابع و مسائل آب در ایران. چاپ نهم، تهران، دانشگاه تهران.
    21. کلاویخو، روی گنسالس د. 1384. سفرنامه. ترجمۀ مسعود رجب­نیا، چاپ پنجم، تهران، علمی و فرهنگی.
    22. متقی، حسین. 1382. گلگشت؛ سیمای استان زنجان از منظر سیّاحان و سفرنامه­نویسان. چاپ اوّل، قم، کتابخانة آیت­الله مرعشی نجفی.
    23. مطراقچی، نصوح. 1379. بیان منازل. ترجمه و تعلیق رحیم رئیس­نیا، چاپ اول، تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور.
    24. نامداریان، احمدعلی. مصطفی بهزادفر و سمیّه خانی. 1395. نقش شبکة مادی­ها در تحولات سازمان فضایی اصفهان؛ از آغاز تا پایان دورۀ صفوی، معماری ایرانی، شمارة 10، کاشان.
    25. نجفی­نجّار، الناز. طناز لطیفیان­اصفهانی. 1392. ارتباط ساختار تاریخی شیراز با شبکة آب؛ مطالعة موردی نهر قنات خیرات در سده­های هفتم تا چهاردهم، صفه، شماره 60، تهران.
    26. نظریان، اصغر. 1392. جغرافیای شهری ایران. چاپ دوازدهم، تهران، دانشگاه پیام نور.
    27. یویچ­کاتف، فدت آفاناس. 1356. سفرنامه. ترجمه محمدصادق همایونفرد، چاپ اول، تهران، کتابخانة ملی.
    1. Kobori, Iwao. 2007. Role of traditional hydro-technology in dryland development: Karez, Qanat and Foggera, Iran, The international Training Course on Qanat.
    2. Ahmadi, Hassan; Nazari Samani, Aliakbar & Malekian, Arash. 2010. The Qanat: A Living History in Iran. Water and Sustainability in Arid Region, Springer is part of Springer Science+Business Media, DOI 10.1007/978-90-481-2776-4.
    3. Farnaz Arefian, Fatemeh and Iradj Moeini, Seyed Hossein. 2016. Urban Change in Iran; Stories of Rooted Histories and Ever-accelerating Developments, Switzerland, Springer International Publishing.
    4. Labbaf Khaneiki, Majid. 2019. Territorial Water Cooperation in the Central Plateau of Iran, Switzerland: Springer Nature.
    5. Liu, Helin. 2015. Creative Industries and Urban Spatial Structure; Agent-based Modelling of the Dynamics in Nanjing, Springer International Publishing AG Switzerland is part of Springer Science + Business Media.
    6. Mays, Larry W. 2010. Ancient Water Technologies. Springer Science + Business Media B.V.
    7. Ray, Bhaswati and Shaw, Rajib. 2019. Urban Drought; Emerging Water Challenges in Asia, Springer Nature Singapore Pte Ltd.
    8. Sandalack, Beverly and Andrei Nicolai. 1998. Urban Structure, Halifax – An Urban Design Approach. Halifax, N, S., TUNS Press.
    9. Semsar Yazdi, Ali Asghar and Labbaf Khaneiki, Majid. 2017. Qanat Knowledge Construction and Maintenance, Springer Science + Business Media Dordrecht.
    10. Tavassoli, Mahmoud. 2016. Urban Structure in Hot Arid Environments; Strategies for Sustainable Development, This Springer imprint is published by Springer Nature.