تحلیل تحولات فضایی بخش مرکزی شهر تهران بر اساس نظریه پیچیدگی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران

2 استادگروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تهران

3 دکتری جغرافیای و برنامه‌ریزی شهری از دانشگاه تهران

چکیده

شهر همیشه پویا و در حال دگرگونی است.این پویایی در بخش مرکزی شهر به علت تنوع عناصر، بازیگران و فرایندهای گوناگون فضاساز  شدت و حدت بیشتری دارد، به گونه­ای که برنامه­ریزی این محدودۀ ارزشمند شهری را با پیشامدها، عدم قطعیت و پیچیدگی همراه ساخته است.از این­رو هدف این پژوهش تحلیل فرایندها، عوامل، ساز و کارها و بازیگران مؤثر بر پیچیدگی­های تحولات فضایی بخش مرکزی شهر تهران و معرفی نظریه پیچیدگی به عنوان نظریه مبنا در مطالعات و برنامه­ریزی پویش فضایی بخش مرکزی شهرهاست. روش تحقیق  مبتنی بر روش تحلیل محتوای کیفی جهت­دار است و گردآوری اطلاعات به صورت اسنادی و مصاحبه صورت گرفته است. نمونۀ آماری نیز شامل ۳۰ نفر از مدیران و کارشناسان نخبۀ شاغل در شهرداری‌های منطقه ۱۲ و نواحی ۱ و ۲ منطقۀ ۱۱ (محدودۀ پژوهش)است که از طریق نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شده­اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که چهار پارامتر اصلی یعنی بازیگران فضایی، فرایندها،مدیریت و برنامه­ریزی و الگوهای کاربری­ها بر تحولات پیچیدۀ فضایی بخش مرکزی شهر تهران تأثیر می گذارند و سبب بروز ویژگی‌های پیچیدگی چون تنوع،پیشامدها، ماهیت فراکتال،عدم قطعیت،رشد غیر خطی و... در برنامه­ریزی این محدودۀ ارزشمند شهری می شوند.در نتیجه انگاره بخش مرکزی شهرها به عنوان یک سیستم پیچیده متبلور می­شود؛ همچنین،علی­رغم پیچیدگی سیستمی در بخش مرکزی شهر تهران و سیر صعودی آن در بستر زمان، برنامه­ریزی این سیستم پیچیده با گزینش طرح‌های جامع و تفصیلی با تقلیل­گرایی همراه بوده است که زوال و پژمردگی بخش مرکزی شهر تهران را به همراه داشته است. بر این اساس، در مطالعه و برنامه­ریزی تحولات بخش مرکزی شهرها، نیاز نظری جدیدی احساس می­شود و آن نظریه پیچیدگی است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Analysis of spatial transformation in the central part of Tehran based on the theory of complexity

نویسندگان [English]

  • Hosein Hatami nejad 1
  • ahmad pourahmad 2
  • keramat allah zyari 2
  • hossein behbodimoghadam 3
1 Associate Professor, Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Geography, University of Tehran
2 university teacher
3 phd student
چکیده [English]

The city is always dynamic and changing. This dynamism is more intense in the central part of the city due to the variety of elements, actors and various processes that create the space; So that the planning of this valuable urban area has been associated with events, uncertainty and complexity. Therefore, the purpose of this study is to analyze the processes, factors, mechanisms and actors affecting the complexities of spatial developments in the central part of Tehran and Introducing the theory of complexity as the basis theory in the study and planning of spatial dynamics in the central part of cities. The research method is based on the method of oriented qualitative content analysis and the information is collected in the form of documents and interviews. The statistical sample also includes 30 elite managers and experts working in the municipalities of District 12 and Districts 1 and 2 of District 11 (research area) who Are selected through purposive sampling. The results show that the four main parameters, namely space actors, processes, management and planning, and land use patterns affect the complex spatial evolution of the central part of Tehran and cause complexity features such as diversity, events, fractal nature, lack Certainty, nonlinear growth, etc. in the planning of this valuable urban area. As a result, the idea of the central part of cities is crystallized as a complex system. Also, despite the complexity of the system in the central part of Tehran and its upward trend over time, the planning of this complex system has been accompanied by the selection of comprehensive and detailed plans with reductionism, which has led to the decline and withering of the central part of Tehran. Accordingly, in studying and planning the transformations in the central part of cities, a new theoretical need is felt and that is the theory of complexity.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Complexity Theory
  • Spatial transformations
  • City central district
  • Tehran
۱.تکمیل همایون، ناصر. ۱۳۷۸. تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران. جلد دوم، دارالخلافه ناصری. چاپ اول، تهران، انتشارات دفتر پژوهش­های فرهنگی.
۲.تکمیل همایون، ناصر. ۱۳۷۹. تاریخ اجتماعی و فرهنگی تهران، جلد یکم، از آغاز تا دارالخلافه ناصری. چاپ دوم، تهران، انتشارات دفتر پژو­هش­های فرهنگی.
۳.حبیبی، محسن.زهرا، اهری. رشید، امانی. ۱۳۸۹. از فروریختن باروها تا اندیشة شاهراه‌ها. صفه، دوره بیستم، شماره پنجاهم، تهران.
۴.حبیبی، لیلا. فرزین، محمودی پاتی. ۱۳۹۶. از بازار تا پاساژ: تحلیلی بر سیر تحولات فضاهای تجاری مدرن در شهر تهران. باغ نظر، سال بیست و چهارم،شماره چهل و نه، تهران.
۵.حسین­پور، ‌هاله. ۱۳۸۸. باززند سازی مراکز شهری با استفاده از رویکرد BID (نمونۀ موردی: مرکز شهر ارومیه). پایان­نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، گرایش برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای. استاد راهنما: دکتر‌هاشم داداش پور. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀهنر و معماری، گروه شهرسازی.
۶.حسینی، علی. ۱۳۹۴. تحلیل الگوی ساختاری – عملکردی چند هسته­ای شهری در برنامه­ریزی فضایی تهران. رسالۀ دکتری جغرافیا و برنامه‌ر‌یزی شهری. استاد راهنما: دکتر احمد پور احمد. دانشگاه تهران،دانشکده جغرافیا،گروه جغرافیا.
۷.خاتم، اعظم. ۱۳۸۳. بازار و مرکزیت شهر.گفتگو، شماره چهل و یک، تهران.
۸.خزاعی­نژاد، فروغ. ۱۳۹۷. تحلیلی بر عوامل و فرایندهای کلان اقتصادی، زیست محیطی و مدیریتی موثر بر زیست­پذیری شهری (مورد پژوهش: منطقه ۲ تهران). جغرافیا، سال نهم، شماره یکم، تهران.
۹.رهنمایی، محمدتقی، پروانه، شاه حسینی. ۱۳۸۴. فرایند برنامه‌ریزی شهری ایران. چاپ دوم، تهران، سمت.
۱۰.ریاضی، سید ابوالحسن. ۱۳۸۵. نقش دولت در سازمان فضایی شهر، (مطالعۀ موردی: منطقه 22 تهران). رساله دکترای رشته جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، استادان راهنما: دکتر مصطفی مومنی و دکتر محمدتقی رضویان. دانشگاه شهید بهشتی،دانشکده علوم زمین،گروه جغرافیا.
۱۱.زنگانه، احمد. ۱۳۹۲. تبیین پژمردگی شهری در منطقه ۱۲ شهر تهران. رسالۀ دکتری جغرافیا و برنامه ریزی شهری. استاد راهنما: دکتر فرانک سیف الدینی. دانشگاه تهران، دانشکده جغرافیا، گروه جغرافیا.
۱۲.زیاری،کرامت‌الله. علی، یوسفی.۱۳۸۲. توسعۀ کالبدی تهران در فرایند مدرنیسم، پست مدرنیسم و جهانی شدن. مدرس علوم انسانی، دوره هفت، شماره دوم، تهران.
۱۳.شالین،کلود. ۱۳۷۲. دینامیک شهری یا پویایی شهری. ترجمه اصغر نظریان. مشهد، معاونت فرهنگی آستان قدس رضوی ۱۴.صرافی،مظفر. ناصر، عظیمی. ۱۳۸۹. بایستگی‌های احراز نقش فراملی برای کلانشهرهای ایران، www.anthropology .ir/node/18251  
  ۱۵- فرشچین، امیررضا. ۱۳۸۹. باز توسعه مراکز شهری در چارچوب رویکرد توسعه میان افزای مسکونی (نمونه: محله بازار تجریش). پایان­نامه کارشناسی‌ارشد شهرسازی، گرایش برنامه­ریزی شهری و منطقه­ای. استاد راهنما: دکتر مجتبی رفیعیان. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکدۀ هنر و معماری، گروه شهرسازی.
۱۶.کاظمیان، غلامرضا. ۱۳۸۳. تبیین رابطه‌ی حاکمیت و قدرت با سازمان فضایی، رساله دکتری جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری. استاد راهنما: دکتر اکبر پرهیزکار. دانشگاه تربیت مدرس، دانشکده علوم انسانی، گروه جغرافیا.
۱۷.گودرزی، غزاله. طوفان، حقانی. ۱۳۹۴. بررسی میزان پراکندگی بافت شهری به کمک مدل هندسه فراکتال و تئوری پیچیدگی جهت یافتن الگوهای توسعه شهری، نمونۀ موردی: منطقه ۲۰ تهران. مدل‌‌سازی در مهندسی، سال سیزدهم، شماره چهل سوم، سمنان.
۱۸.لاله­پور، منیژه. هوشنگ، سرور. رحیم، سرور. ۱۳۹۰. مدیریت و برنام‌ ریزی فضایی مناطق کلانشهری در عصر جهانی شدن اقتصاد، با تأکید بر منطقه کلانشهری تهران. آمایش محیط،شماره سیزدهم، ملایر.
۱۹.مدنی‌پور، علی. ۱۳۸۱. تهران ظهور یک کلان شهر. ترجمه حمید زرآوند. چاپ اول، تهران، انتشارات پردازش و برنامه ریزی شهری تهران.
۲۰.معتمدی، محسن. ۱۳۸۱. جغرافیای تاریخی تهران. چاپ اول،تهران، انتشارت مرکز نشر دانشگاهی.
۲۱.ملک­پور اصل، بهزاد. میلاد، علی محمدی. صادق، کاتوزیان. ۱۳۹۱. زمینه‌های مطرح در برنامه‌ریزی راهبردی برای تجدید حیات شهری و مقایسۀ تطبیقی چارچوب نظری و الزاماتِ به کارگیری آن در برنامه‌ریزی راهبردی- ساختاری شهر تهران. هفت شهر، شماره چهل و یک و چهل دو ، تهران.
۲۲.منشی­زاده، رحمت‌اله. ۱۳۷۹. اینجا رو تهرونش می­گن. چاپ اول، تهران، نشر منشی.
۲۳.منزوی، مهشید. محمد، سلیمانی. سیمین تولایی، اسماعیل، چاوشی. ۱۳۸۹. آسیب‌پذیری بافت‌های فرسوده بخش مرکزی شهر تهران در برابر زلزله (مورد: منطقه ۱۲). پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره هفتاد و سوم، تهران.
۲۴.مومنی،مصطفی. محمدتقی، رضویان. حبیب‌اله، مهدوی وفا. ۱۳۸۷. مقایسه تطبیقی نقش تهران بر تحولات سازمان فضایی شهر‌های لواسان و شریف‌آباد از دهۀ ۱۳۵۰ تاکنون. علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورۀ دهم، شماره چهارم، تهران.
۲۵.مهندسان مشاور آتک. ۱۳۶۹. طرح حفظ و ساماندهی تهران. مرحله دوم (تجزیه و تحلیل)، تهران.
۲۶.مهندسان مشاور آتک. ۱۳۶۶-۱۳۶۸. طرح جامع ساماندهی تهران، جلدیک، تهران.
۲۷.میچل، ملانی. ۲۰۰۹. سیری در نظریه پیچیدگی، ترجمه رضا امیررحیمی. ۱۳۹۵. چاپ اول، تهران، انتشارات نشر نو.
۲۸. میرمظفری، هدا. اکبر، عبداله‌زاده بی­طرف. ۱۳۹۷. بازشناسی اصول طراحی شهری میادین شکل گرفته در دورۀ پهلوی اول. باغ نظر، شماره پانزدهم، تهران.
29.Alfasi, Nurit, 2018. The coding turn in urban planning: Could it remedy the essential drawbacks of planning. Journal - Planning Theory. 17(3). United State.
30.Batty, Michael, 2011. “Building a science of cities”. Center for advanced spatial analysis (CASA). University College London.
31.Batty, Michael. Stephen,Marshall, 2012. The origins of complexity theory in cities and planning. In Portugali et al. (Eds.) Complexity theories of cities have come of age: An overview with implications to urban planning and design. German: Springer.
32.Bibri, Simon Elias, 2019. Big Data Science and Analytics for Smart Sustainable Urbanism. German: Springer.    
33.Boeing, Geoff, 2017. Measuring the Complexity of Urban Form and Design.Department of City and Regional Planning .United State.University of California, Berkeley.
34.Ercetin, Sefika Sule.Nihan, Potas, 2019. Chaos, Complexity and Leadership 2017 Explorations  of  Chaos and Complexity Theory. German:Springer
35.Crawford, Ron, 2016. What can complexity theory tell us about urban planning?, New Zealand Productivity Commission Research Note 2016/2.                 
36.GT Olya, Hossein. Mehran, Javaneh. 2017. Modelling tourism expenditure using complexity theory. Journal Business Research .Vol 75, Netherlands.
37.Guleroy, Nuran Zeren. Ebru, Gurler, 2011.Conceptual challenges on urbantransformation, www.journalagent. com,/z4/8: 1.

38.Holland, John H. 2014. Complexity: A very short introduction. Oxford, United Kingdom: Oxford University press.

39.Manson,Steven M. 2001. Simplifying complexity: a review of complexity theory. Geoforum, No: 32, Netherlands.
40.Mc Neill, Donald, 2017. Global cities and urban theory, Sage, London.
41.Moroni, Stefano. Stefano, Cozzolinob, 2019. Action and the city. Emergence, complexity, planning. Cities, No 90, Netherlands.
42.Moroni, Stefano. Edwin, Buitelaar. Niels, Sorel. Stefano, Cozzolino, 2018. Simple Planning Rules for Complex Urban Problems: Toward Legal Certainty for Spatial Flexibility.Journal of Planning Education and Research, United State.
43.Moroni, Stefano, 2015. Complexity and the inherent limits of explanation and prediction. Planning Theory, 14(3), United State.
44.Pumain, Denise. Romain, Reuillon, 2017. Urban Dynamics and Simulation Models. German: Springer.
45.Totry-Fakhoury, Maisa.Nurit, Alfasi, 2017. From abstract principles to specific urban order: Applying complexity theory for analyzing towns. Cities, 62, Netherlands.
46.Wong, Tai-Chee, 2004. The changing role of the central business district in the digital era: the future of Singapore’s new financial district. Land Use Policy, 21, Netherlan