تحلیل فضایی و پهنه‌بندی تاب‌آوری شهری مطالعه موردی: شهر آق‌قلا

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار برنامه‌ریزی آمایش سرزمین و مدیریت شهری، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 کارشناسی ارشد برنامه‌ریزی آمایش سرزمین، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

یکی از مهم­ ترین و شایع­ ترین بحران­های طبیعی که همواره زندگی جوامع انسانی را تهدید می­کند، سیل است که به عنوان دومین حادثه پس از زلزله، بیشترین خسارت­ها را به بار می­آورد. کشور ما از این نظر، جزء ده کشور آسیب­پذیر از بلایای طبیعی جهان به شمار می­آید؛ چرا که در طی 90سال اخیر، 120000نفر از هموطنان­مان بر اثر آن جان خود را از دست داده­اند. با افزایش سوانح طبیعی، امروزه به مسئله آسیب­پذیری و تاب­آوری که میزان توان شهرها و مناطق را در برابر بلایا نشان می­دهد، توجه جدی شده است. در این راستا هدف این پژوهش، بررسی تاب­آوری شهری با استفاده از تحلیل فضایی در شهر آق­قلا که بلوک­های آماری آن از طریق مرکز ملی آمار ایران بر­اساس سرشماری سال 1395­تهیه گردیده و 13شاخص در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و کالبدی تعیین و نقشه­های آن با استفاده از نرم­افزار­Arc GIS 10.4 و آزمون تحلیل لکه­های داغ (Hot Spot) به منظور شناسایی بلوک­های آماری محلات آسیب­پذیر استخراج گردیده و مورد­ ارزیابی قرار گرفته است. نتایج به دست آمده نشان می­دهد که در بلوک­های آماری، شاخص­های بیکاری، املاک رهن و استیجاری، جمعیت زنان، جمعیت زیر 9سال، بی­سوادی، تراکم مساحت بلوک­ها، مهاجرت، وضعیت سرپرست خانوار، نوع مصالح ساختمانی، مسکن غیراستاندارد و نوع سازه (اسکلت) ساختمانی تقریبا وضعیت مشابهی دارند و بیشترین محلات آسیب­پذیر، محلات کل­آباد، عیدگاه، دلیجه و حکیم­آباد هستند و محلاتی مثل محمدآباد، خزانه به مراتب آسیب­پذیری کمتری در مقایسه با این محلات داشته­اند. اما از لحاظ شاخص­های مساحت خانه­های تا 200مترمربع که احداث گردیده بودند، محلات محمدآلق، طعنه و الیاس­آباد، وضعیت بحرانی دارند و نیز شاخص جمعیت بالای 65 سال، محله دلیجه و بخش­ه ایی از محلات خزانه، الیاس­ آباد و حکیم ­آباد، در معرض خطر و آسیب­پذیری بیشتری قرار دارند و میزان تاب­آوری در محلات نامبرده شده کمتر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Spatial Analysis and Urban Resilience Zoning of Aq Qala City (with emphasis on Flood Crisis)

نویسندگان [English]

  • Amin Faraji 1
  • fariba sahneh 2
1 Assistant Professor of Land Management Planning and Urban Management, Farabi Campus, University of Tehran, Tehran, Iran
2 M.A in Landscaping Planning, Farabi Campus, University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]

One of the most important and most common natural disasters that has always threatened the lives of human communities is the flood, which is the second most damaging event after an earthquake. In this regard, our country is one of the ten most vulnerable countries in the world due to natural disasters, because over the last 90 years, 120,000 of our compatriots have died. With the increase in natural disasters, the issue of vulnerability and resilience that shows the power of cities and regions against disasters is becoming increasingly important today. The purpose of this study was to investigate urban resilience using spatial analysis in Aq Qala city whose statistical blocks were prepared through the National Statistics Center of Iran based on the Census of 1395 and 13 indicators in economic, social and economic dimensions. Anatomical maps and maps were extracted and evaluated using Arc GIS 10.4 software and Hot Spot Analysis to identify statistical blocks of vulnerable neighborhoods. The results show that in statistical blocks, unemployment indices, mortgages and rentals, female population, population under 9 years, illiteracy, immigration, household head status, type of building materials, nonstandard housing and type The building structures have a similar situation and most of them are Khelabad, Eidgah, Delijah and Hakimabad, and neighborhoods such as Mohammad Abad, Treasury, are much less vulnerable. But in terms of indices of houses up to 200 square meters that were built, the neighborhoods of Mohammad Aleqh, Tana and Eliasabad are in critical condition as well as the population index over 65 years old, Deliae district and parts of Treasury, Eliasabad. And Hakimabad are at greater risk and vulnerability, and the resiliency is lower in the areas mentioned.

کلیدواژه‌ها [English]

  • ‌Resiliency
  • Urban Resiliency
  • Natural Hazards
  • city of Aq Qala
  • Crisis Management
  1. احمدی، عبدالمجید؛ فتحی، سعید؛ اکبری، ابراهیم (1397) ارزیابی تاب­آوری محیط شهری در برابر مخاطرات طبیعی با تاکید بر زمین­لرزه با استفاده از منطق فازی و GIS؛ مطالعۀ موردی: شهر ارومیه، مجله جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 27، صص. 73-57.
  2. احمدی، توحید و اسمعیلی، اکبر (1389) مدیریت بحران سیل در مناطق شهری با استفاده از GIS، اولین کنفرانس ملی مدیریت سیلاب­های شهری، تهران.
  3. بابائی، بتول؛ استاکلایه محمدی، امین؛ سیدیان، مرتضی؛ توماج، عبدالسعید (1399) نقش رویکرد مدیریت سیلاب بر تاب­آوری جوامع محلی، مطالعه موردی: روستاهای سیل­زدۀ حوضه آبخیر گرگانرود، فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، سال 10، شماره مسلسل 36، صص. 76-63.
  4. بحری، علی و خسروی، یونس (1397) کاربرد ابزارهای آمار فضایی موجود در نرم­افزار ­Arc GIS در علوم محیطی. نشریه مهندسی نقشه­برداری و اطلاعات مکانی، دورۀ 9، شماره 3، صص.­50-39.
  5. بدیع، پروین دخت و رحیمی، محمود (1397) بررسی و سنجش تاب آوری شبکه ارتباطی شهری با رویکرد مدیریت بحران؛ نمونه موردی، منطقه 2 تهران، فصلنامه نگرش های نو در جغرافیای انسانی، سال 10، شماره 2، صص. 65-42.
  6. پرتوی، پروین؛ بهزادفر، مصطفی؛ شیرانی، زهرا (1395) طراحی شهری و تاب­آوری اجتماعی؛ بررسی موردی: محله جلفا اصفهان، دو­ فصلنامۀ نامه معماری و شهرسازی، شماره 17، صص. 117-99.
  7. پورحیدری، غلامرضا زیبا ایوبیان، اشرف‌سادات موسوی، فهیمه فلاح، معصومه یاسبلاغی (1387) آمادگی برای مقابله با حوادث و مخاطرات طبیعی و انسان ساخت، چاپ اول و دوم، تهران: مؤسسۀ آموزش عالی علمی- کاربردی هلال ایران.
  8. ­تقی­زاده، حامد؛ نقوی، عباس؛ حسنی، امین؛ تقی­زاده، سهند (1392)­ توسعۀ پایدار شهری با تمرکز بر مدیریت سیلاب­های شهری؛ مطالعۀ موردی: شهر آق­قلا، کنفرانس بین­المللی مهندسی عمران، معماری، توسعه پایدار شهری، تبریز.
  9. جمشیدی، زهرا (1395) شناخت شاخص­های تاب­آوری در برابر مخاطرات طبیعی و میزان دسترسی به آن­ها در نهادهای مرتبط با مدیریت بحران در کلان­شهر شیراز، گلی، علی، دانشگاه شیراز، دانشکدۀ اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی، علوم اجتماعی- برنامه­ریزی توسعۀ منطقه­ای.
  10. حیدری­ سورشجانی، رسول؛ غلامی، یونس؛ سلیمی، زهرا (1396) سنجش و ارزیابی میزان تاب­آوری کالبدی بافت های شهری در برابر زلزله؛ نمونه موردی: محلات بافت فرسودۀ شهر بوشهر، مجلۀ جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 24، صص. 80-63.
  11. حکیم ­دوست، سیدیاسر؛ رستمی، شاه بختی؛ مرادی، محمود؛ نظری، عبدالمجید (1395) تحلیل فضایی پهنه­های خطرپذیر زیستی و فعالیتی سکونتگاه­های روستایی مناطق مرزی؛ مطالعه موردی: سکونتگاه­های روستایی شهرستان هیرمند، فصلنامۀ اطلاعات جغرافیایی، دوره 25، شماره 99،صص. 92-71.
  12. خدایی، کریم؛ صمدی، امیر؛ سبعه، غلامعلی؛ امیری تکلدانی، ابراهیم (1389) لزوم تعیین حریم رودخانه های درون شهری برای کاهش خسارات وقوع سیل، اولین کنفرانس ملی مدیریت سیلاب­های شهری، تهران.
  13. داداش پور، هاشم و عادلی، زینب (1394) سنجش ظرفیت­های تاب­آوری­ در­ مجموعه شهری قزوین، دوفصلنامه مدیریت بحران، شماره 8، صص. 84-73.
  14. رجبی­زاده، یوسف؛ ایوب­زاده، سیدعلی؛ ظهیری، عبدالرضا (1398) بررسی سیل استان گلستان در سال 98­-1397 و ارائه راهکارهای­ کنترل و مدیریت آن در آینده، مجله اکوهیدرولوژی، دوره 6، شماره 4، صص. 942-921.
  15. روستا، مجتبی، ابراهیم­زاده، عیسی؛ ایستگلدی، مصطفی (1396) تحلیل تاب­آوری کالبدی در برابر زلزله؛ مطالعه موردی: بافت فرسوده شهر مرزی زاهدان، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 46، صص. 18-1.
  16. روستایی، شهریور؛ کریم­زاده، حسین؛ رحمتی، خسرو (1395) تحلیل نابرابری­های فضایی بر پایه شاخص­های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی در شهرهای میانه­اندام؛ مطالعۀ موردی: شهر میاندوآب، پژوهش­های جغرافیای برنامه­ریزی شهری، دوره 4، شماره 3، صص. 449-471.
  17. روستایی،­ شهریور؛ نعیمی،­کیومرث؛ محمودی، سلمان (1395) تحلیلی فضایی بر نابرابری­های آموزشی و نقش آن در پایداری اجتماعی شهری با روش­های آمار فضایی؛ مطالعه موردی: شهر سقز، فصلنامه برنامه­ریزی رفاه و توسعۀ اجتماعی، سال 7، شماره 26، صص.92-61.
  18. رضایی، محمدرضا؛ سرائی، محمدحسین؛ بسطامی نیا، امیر (1395) تببین و تحلیل مفهوم تاب­آوری و شاخص­ها و چارچوب­­های آن در سوانح طبیعی، فصلنامه دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دورۀ 6، شماره 6، صص. 46-32.
  19. ربیعی، علی و حسینی، سمیرالسادات (1393) مدیریت بحران«­مفاهیم، الگوها و شیوه­های برنامه­ریزی در بحران­های طبیعی»، چاپ اول، تهران: انتشارات تیسا.
  20. رضایی، محمدرضا (1392) ارزیابی تاب­آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی؛ مطالعه موردی: زلزله محله­های شهر تهران، دوفصلنامه مدیریت بحران، دوره 2، شماره 3، صص.36-25.
  21. صالحی، اسماعیل؛ آقابابایی، محمدتقی؛ سرمدی، هاجر؛ فرزاد بهتاش، محمدرضا (1390) بررسی میزان تاب­آوری محیطی با استفاده از مدل شبکۀ علیت، مجله محیط شناسی، سال 37، شماره 59، صص. 112-99.
  22. صالحی، اصغر و سیف الهی، محمود (1389) آسیب­شناسی بافت مناطق شهری در حاشیه رودخانه­ها؛ مطالعۀ موردی: شهر آق­قلا، اولین کنفرانس ملی مدیریت سیلابهای شهری، تهران.
  23. عشقی ­چهاربرج، علی؛ نظم­فر، حسین؛ غفاری، عطا (1396) ارزیابی تاب­آوری کالبدی شهر در برابر زلزله­های احتمالی؛ نمونه موردی: منطقه یک شهرداری تهران، نشریه برنامه­ریزی توسعۀ کالبدی، سال 2، شماره 4، صص26-11.
  24. علمداری، شهرام (1389) الگوها و دیدگاه­ها در مدیریت بحران، چاپ پنجم، تهران: انتشارات بوستان حمید.
  25. غلامی کلات، غلامرضا؛ کردوانی، پرویز؛ رنجبر، محسن (1399) یهنه­بندی خطر زمین لغزش در حوضۀ آبخیز اوغان استان گلستان با استفاده از مدل فازی، فصلنامه آمایش جغرافیایی فضا، سال 10، شماره مسلسل 36، صص. 14-1.
  26. فرجی، امین و عظیمی، آزاده (1398) درآمدی بر تحلیل ساختار و سازمان فضایی منطقه، چاپ اول، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
  27. فرجی­، امین؛ آروین، محمود؛ آتش افروز، نسرین (1397) بررسی تاب­آوری منطقه­ای با استفاده از تحلیل فضایی و مدل ترکیبی WASPAS؛ مطالعۀ موردی: شهرستان­های استان خوزستان، مجله آمایش سرزمین، دوره­10، شماره 1، صص. 29-1.
  28. قرائی، فریبا؛ مثنوی، محمدرضا؛ حاجی­بنده، مونا (1396) بسط شاخص­های کلیدی سنجش تاب­آوری مکانی- فضایی شهری؛ مرور فشرده ادبیات نظری، مجله باغ نظر، سال 14، شماره 57، صص..
  29. کرمی، منوچهر و رمضان­خانی، علی (1381) اپیدمیولوژی بلایا، چاپ اول، تهران: کتاب میر.
  30. گل­وردی، مهدی (1396) تاب­آوری ملی: مروری بر ادبیات تحقیق، فصلنامه مطالعات راهبردی سیاست­گذاری عمومی، دوره 7، شماره 25، صص. 310-294.
  31. مبارکی، امید؛ لاله­پور، منیژه؛ افضلی­گروه، زهرا (1396) ارزیابی و تحلیل ابعاد و مولفه­های تاب­آوری شهر کرمان، فصلنامه جغرافیا و توسعه، سال 15، شماره 47، صص. 104-80.
  32. مطوف، شریف؛ مهدی­پور، هاله؛ اصلانی، فرشته (1394) ارزیابی خطر سیل ناشی از عوامل انسانی با استفاده از سامانۀ اطلاعات جغرافیایی­(GIS)؛­ مورد استان تهران، دوفصلنامه پژوهش­های منظر شهر، سال 2، شماره 4، صص. 95-69.
  33. هادی­زاده­ بزار، مریم (1386) مدیریت بحران، کاهش آسیب­پذیری در برابر بلایای طبیعی، تهران: آذر برزین.
  34. یونسی، حجت­الله؛ حقی­آبی، امیرحمزه؛ یونسی محبوبه (1385) بررسی خصوصیات سیلاب­های شهری در سیل­های شهرستان خرم­آباد و نقش آن در مدیریت سیلاب، اولین همایش ملی مهندسی مسیل­ها.
  35. Ajibade‚ I. & McBean‚ G. & Bezner-Kerr‚ R. ­(2013) Urban flooding in Lagos, Nigeria: Patterns of vulnerability and resilience among women, Global Environmental Change‚ Vol.23, No.5‚ pp. 1714-1725.
  36. Aronica, G. T. & Lanza, L. G. (2005) Drainage efficiency in urban areas; a case study: Hydrological Processes, Published online in Wiley InterScience.
  37. Cavelty, M. D. & Kaufmann, M. & Kristensen, K. S. (2015) Resilience and (in) security: Practices, subjects, temporalities, Security Dialogue, Vol. 46, No. 1, pp. 3-14.
  38. Carlos E. M. Tucci. ( 2006) Urban flood management, WMO/TD - No., Porto Alegre.
  39. Gross, Jill Simone. (2008) Sustainability versus Resilience: What is the global urban future and can we plan for change?”, Comparative Urban Studies, Project Woodrow Wilson International Center for Scholars and the Fetzer Institute.
  40. Inoue, K. & Kawaike, K. Hayashi, H. (1999) Inundation flow modeling in urban area, Annual Journal of Hydraulic Engineering, Vol.43, pp.533–538.
  41. Karrholm, Mattias. & Nylund, Katarina. & Prieto de la Fuente, Paulina. ­(2012)­ Spatial resilience and urban planning: Addressing the interdependence of urban retail areas, In: Cities, In press.
  42. León‚ J. & March‚ A.­ (2014) Urban morphology as a tool for supporting tsunami rapid Resilience: A case study of Talcahuano, Chile, Habitat International‚ Vol.43, pp. 250–262.
  43. Lu, Peiwen. & Stead, Dominic. ­(2013) Understanding the notion of resilience in spatial planning: A case study of Rotterdam, The Netherlands, CITES, Vol.35, pp 200–212.
  44. Lindell, M.K. & Prater, C. ­ & Perry, R.W.­ (­2007) Introduction to Emergency Management, printed in the United States of American.
  45. Mayunga, J. S. (2007). "Understanding and Applying the Concept of Community Disaster Resilience: A Capital-Based Approach". A Draft Working Paper Prepared for the Summer Academy for Social Vulnerability and Resilience Building, pp.22- 28.
  46. O’Brien, K.; Sygna L.; Haugen, J. E. (2004) Vulnerable or Resilient? A Multi-Scale Assessment of Climate Impacts and Vulnerability in Norway, Climatic change, Vol.64, No.1-2, pp. 193-225.
  47. Richtnér, A. & Löfsten, H. ( 2014) Managing in turbulence: how the capacity for.resilience influences creativity, R&D Management, Vol. 44. No.2, pp. 137-151.
  48. SDR (Subcommittee on Disaster Reduction). (2005) Grand Challenges for Di-saster Reduction, Washington, D.C.: National Science and Technology Council.
  49. Vrouwenvelder, A. & Van der Veen, A. & Stuyt, L.C.P.M. & Reinders, J.E.A. ­(2003) Methodology for Flood Damage Evaluation, Delft Cluster Seminar: The Role of Flood Impact Assessment in Flood Defense Policies, IHE, Delft, The Netherlands
  50. Wisner, B. &­ Walker, P. ­(2005) Beyond Kobe; a Proactive Look at the World Conference on Disaster Reduction. 18-22 January 2005, Kobe, Japan (Report) / Feinstein International Famine Centre. A report for the Swiss Department of Humanitarian Aid.