ارزیابی و پهنه بندی سیل خیزی در مقیاس زمانی و مکانی مطالعه موردی: حوضۀ آبخیز گرگان رود استان گلستان

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسنده

استادیار جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

استفادۀ دقیق از زمین و آب گامی مؤثر در کنترل فرسایش، تخریب خاک و توسعۀ کشاورزی است. سیل یکی از پدیده­های طبیعی است که از گذشتۀ دور زندگی انسان­ها را تحت تأثیر قرار داده است. ایران به دلیل وسعت زیاد، اقلیم متفاوت و تغییر کاربری در بیشتر حوضه­های آبخیز سیل­های متعددی را تجربه کرده است. امکان­سنجی و ارزیابی مناطق حساس به وقوع سیل، گام اساسی در کنترل و مدیریت سیل و بهره­وری از آن است. حوضۀ آبخیز گرگان­رود در استان گلستان در سال­های اخیر شاهد چندین سیل بود و به دلیل عدم مدیریت صحیح این پدیده، خسارات جانی و مالی زیادی به ساکنان این منطقه وارد شده است. در این پژوهش بعد از شناسایی عوامل تأثیرگذار بر وقوع سیل در منطقه، (شیب، ارتفاع، نفوذپذیری، گروههای هیدرلوژیک خاک، پتانسیل تولید رواناب، شمارۀ منحنی، فاصله از جریان، کاربری اراضی و پوشش گیاهی) وزن­دهی و مقایسۀ دودویی بر اساس نظر کارشناسان و با استفاده از مدل تحلیل شبکه صورت گرفته است. در نهایت پتانسیل وقوع سیل بررسی شده و حوضۀ آبخیز به 5 کلاس خطرپذیری وقوع سیل تقسیم­بندی شده است. نتایج پژوهش نشان می­دهد که کلاس 1 و 2 (خطرپذیری بسیار زیاد و زیاد) در شرق، شمال شرق و جنوب شرق منطقه قرار دارد که 20% مساحت منطقه را در برمی­گیرد. نتایج این پژوهش برای شناسایی مناطق با احتمال بالای وقوع سیل در حوضۀ آبخیز گرگان­رود آماده شده و نقشه­های تهیه شده جهت استفاده در سازمان­های اجرایی (منابع­طبیعی، جهاد کشاورزی، مدیریت بحران و ...) به منظور برنامه­ریزی­ و انجام عملیات برای کنترل سیلاب کاربردی خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Evaluating and zoning flooding on a temporal and spatial scale (Study Area: Gorgan River Watershed in Golestan Province)

نویسنده [English]

  • seed Isaac jalaliyan
Assistant Professor of Geography and Urban Planning, Payame Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Accurate using of land and water is the effective step in controlling the erosion, soil ruin and developing the agriculture. Flood has been one of the existed phenomenon in the nature which human has been seen since the past. Iran, because of wide area, different climates and change landuses in most watersheds, has increasingly experienced severe floods. Feasibility study of flood and evaluating the sensitive place prone to flood is the main step for controlling and managing the flood and utilizing it. Gorganroud Basin in Golestan province, that is one of the areas which has experienced several floods during the last years, and because of mismanagement, it has caused to several life and property losses to the residents of this area. In this study After identifying effective factors in flood hazard (slope, digital elevation model, permeability, Soil hydrologic group, Runoff potential, Curve number, distance from the stream, land use, vegetation cover density), criteria and subcriteria weight were calculated using pairwise comparisons and experts’ comments as well as ANP. Watershed flood hazard potential was zoned and finally, the watershed was categorized into five classes based on flood hazard risk. The results of flood hazard risk zonation indicate that classes 1 and 2 (very high and high risk) are generally located in North, North East and South East areas and include about 20% of the region. the results of the study were supplied for recognizing the area with high possibility of flooding in Kaleybar Chay basin and the provided maps will be used in executive organizations (governorate, natural resources, …) for logistics planning and controlling the flood.

کلیدواژه‌ها [English]

  • : Feasibility
  • Flood
  • ANP
  • Gorganroud Basin
  • Golestan province

مراجع

  1. احتشامی مجیدو اکرامی عطیه (1391). به کارگیری ابزار مدیریتی ارزیابی راهبردی محیط زیست در مسیر توسعه پایدار، فصلنامه راهبرد، سال 21، شماره­62، صص. 18-12.
  2. اصغری، حسین و عین­الهی، گیتا. (1386) پژوهشی در مورفودینامیک حوضۀ آبریز لوندویل چای به منظور مدیریت محیط، همایش منطقه­ای راهکارهای توسعه از دیدگاه جغرافیا، دانشگاه آزاد اسلامی واحد آستارا.
  3. بهشتی­راد، مسعود؛ فیض­نیا، سادات؛ سلاجقه، علی؛ احمدی، حسن (1388). بررسی کارایی پهنه­بندی زمین لغزش فاکتور اطمینان، مطالعۀ موردی: حوزۀ آبخیز معلم کلایه. فصلنامۀ جغرافیای طبیعی، دورۀ 2، شماره 5، صص.28-19.
  4. پریسای، زهرا؛ بردی شیخ، واحد؛ اونق، مجید؛بهره مند؛ عبدالرضا (1393) پهنه­بندی خطر سیل با دو مدل مادکلارک و RAS-HEC در آبخیز سد بوستان استان گلستان،آ ّب و خاک، دوره28، شماره4، صص. 741-729.
  5. حلبیان، امیر حسین و عسگری، شمس الله (1396). پهنه­بندی شدت سیل­خیزی در حوضه­ی آبریز میشخاص به کمک تحلیل عاملی-خوشه­ای. مجله هیدروژئومورفولوژی، دوره3، شماره 12، صص. 177-153.
  6. خزایی موغانی، سولماز؛ نجفی­نژاد، علی؛ عظیم محسنی، مجید؛ بردی شیخ، واحد (1392) تغییرات مکانی و فصلی رسوب معلق در ایستگاههای واقع در طول رودخانه گرگانرود، استان گلستان، پژوهشنامۀ مدیریت حوزۀ آبخیز، دوره 4، شماره 7، صص 15-1.
  7. دلبری، علی؛ داودی، علیرضا(1391) کاربرد تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) در رتبه­بندی شاخص­های ارزیابی جاذبه­های توریستی، مجلۀ تحقیق و عملیات و کاربردهای آن، دورۀ 9، شماره 2، صص 79-57.
  8. راد، مژگان؛ وفاخواه، مهدی؛ غلامعلی فرد، مهدی (1397) پهنه­بندی سیل با استفاده از مدل هیدرولیکی HSC-RAS در پایین­دست حوزۀ آبخیز خرم­آباد، مجلۀ مخاطرات طبیعی، دورۀ 7، شماره 16، صص 226-211.
  9. رامشت، محمدحسین؛ احمدی، عبدالمجید؛آرا، هایده(1389)حوضه­های آبریز از دیدگاه سیستمی، مجله جغرافیا و برنامه­ریزی منطقه­ای، دوره1، شماره1، صص145-127.
  10. رستم­زاده، هاشم؛ رضا آقایاری سامیان (1396) بررسی پتانسیل سیل­خیزی حوضۀ آبریز رودخانه زال خلخال با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی،اولین همایش اندیشه­ها و فناوری­های نوین در علوم جغرافیایی، زنجان، ایران.
  11. رضوی­زاده، سمانه و شاهدی، کاکا (1395). اولویت بندی سیل خیزی زیرحوضه­های آبخیز طالقان با استفاده از AHP و TOPSIS. مجلۀ اکوسیستم طبیعی ایران، دوره7، شماره 4، صص.46-33.
  12. زمردیان، محمدجعفر.(1381). ژئومورفولوژی ایران، دانشگاه مشهد، جلد دوم، چاپ اول، تهران.
  13. سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور، دفتر امور فنی و تدوین معیارها. (1380). راهنمای مهار سیلاب رودخانه (روش های سازه ای)، نشریه شماره 242.
  14. قنواتی، عزت­الله؛ کرم، امیر؛ آقاعلیخانی، مرضیه (1391) ارزیابی و پهنه­بندی خطر رخداد سیلاب در حوضۀ فرحزاد (تهران) با استفاده از مدل فازی. مجله جغرافیا و برنامه­ریزی محیطی، دورۀ 23، شماره 4، صص. 138-121.
  15. گلشن، محمد؛ اباذر،اسمعلی عوری؛ خسروی، خه بات  (1397). ارزیابی حساسیت به سیل حوضه آبخیز تالار با استفاده از مدل نسبت فراوانی احتمالاتی. مجله مخاطرات محیط طبیعی، دوره7، شماره 15، صص. 15-1.
  16. مصطفی­زاده، رئوف؛ ذبیحی، محسن؛ ادهمی، مریم (1395) تحلیل زمانی و مکانی تغییرات بارش ماهانه در استان گلستان به کمک بُعد فرکتالی، نشریه علمی­پژوهشی مهندسی و مدیریت آبخیز، دوره9، شماره1، صص 45-34.
  17. موسوی، سیده معصومه؛ نگهبان، سعید؛ رخشانی­مقدم، حیدی؛ حسین­زاده، سید محمد (1395). ارزیابی و پهنه­بندی خطر سیل­خیزی با استفاده از منطق فازی TOPSIS در محیط GIS (مطالعۀ موردی: حوضۀ آبخیز شهر باغملک). مجلۀ مخاطرات محیط طبیعی، دورۀ 5، شماره 10. صص.98-79.
  18. نسرین نژاد، نعمت اله؛ رنگزن ،کاظم؛ کلانتری، نصراله؛ صابری، عظیم (1393). پهنه­بندی پتانسیل سیل­خیزی حوزۀ آبریز باغان با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی فازی (FAHP). سنجش از دور و سامانهۀاطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، دوره5، شماره 4، صص.34-15.
  19. ولیزاده،خلیل؛ دلیرحسن نیا، رضا؛ آذری آمقانی، خدیجه (1398) پهنه­بندی سیلاب و تأثیرات آن بر کاربری اراضی محیط پیرامونی با استفاده از تصاویر پهپـاد و سیستم اطلاعات جغرافیایی، مجله سنجش از دور و سامانه اطلاعات جغرافیایی در منابع طبیعی، دوره 10، شماره 3، صص 75-59.
  20. یمانی، مجتبی؛ عنایتی، مریم (1386) ارتباط ویژگی­های ژئومورفولوژیک حوضه­ها و قابلیت سیل خیزی حوضه فشند و بهجت آباد، پژوهش­های جغرافیایی، دوره 38، شماره 3، ، صص. 47-57.
  21. Kazakis, Nerantzis., Kougias, Ioannis., & Patsialis, Thomas. (2015). Assessment of flood hazard areas at a regional scale using an index-based approach and Analytical Hierarchy Process: Application in Rhodope–Evros region, Greece. Science of the Total Environment, Vol.538, pp. 555-563.
  22. Werren, Gabriela., Reynard, Emmanuel., Lane, Stuart. N., & Balin, Daniela. (2016). Flood hazard assessment and mapping in semi-arid piedmont areas: a case study in Beni Mellal, Morocco. Nat Hazards, Vol.81, pp. 481–511.
  23. Dou, Xinyi., Song, Jinxi., Wang, Liping., Tang, Bin., Xu, Shaofeng., Kong, , & Jiang, Xiaohui. (2017). Flood risk assessment and mapping based on a modified multiparameter flood hazard index model in the Guanzhong Urban Area, China. Stoch Environ Res Risk Assess,  Vol. 32, No. 4, pp.1131–1146.
  24. Gigovi´c, Ljubomir., Pamuˇcar, Dragan., Baji,  Zoran´c.,  Drobnjak,  Siniša. (2017). Application of GIS-Interval Rough AHP Methodology for Flood Hazard Mapping in Urban Areas. Water, Vol.9, No.6, pp. 1-26.
  25. Xiao, Yangfan., Yi, Shanzhen., Tang, Zhongqian. (2018). A Spatially Explicit Multi-Criteria Analysis Method on Solving Spatial Heterogeneity Problems for Flood Hazard Assessment. Water Resources Management, Vol. 32, No10, pp. 3317–3335.
  26. Samanta, Sailesh., Kumar, Dilip., & Babita, Pal Palsamanta. (2018). Flood susceptibility analysis through remote sensing, GIS and frequency ratio model. Applied Water Science, Vol. 8, No.66, 1-14.
  27. Zhongqian, Tang., Hua, Zhang., Shanzhen, Yi., Yangfan, Xiao. (2018). Assessment of flood susceptible areas using spatially explicit, probabilistic multi-criteria decision analysis. Journal of Hydrology,558,  pp. 144-158.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار