نقش رویکرد مدیریت سیلاب بر تاب‌آوری جوامع محلی. مطالعۀ موردی: روستاهای سیل‌زدۀ حوضۀآبخیز گرگانرود

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد آبخیزداری، دانشگاه گنبد کاووس

2 عضو هیات علمی

3 استادیار گروه مرتع و آبخیزداری دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه گنبد

4 گروه آمار و ریاضی، دانشکده علوم پایه و فنی و مهندسی، دانشگاه گنبد، گنبد، ایران

چکیده

منطقۀ مورد مطالعه در دو روستای دشت واقع در استان خراسان شمالی و روستای بش­اویلی در استان گلستان است. هدف از انجام این پژوهش بررسی اثرات اقدامات مختلف مدیریت سیلاب در دو روستای سیل­زده دشت (با مجموعه­ای از اقدامات سازه­ای و غیر سازه­ای) و روستای بش­اویلی (جابه­جایی سکونتگاه و اسکان مجدد) بر میزان تاب­آوری جوامع محلی است. جامعۀ آماری این پژوهش ساکنان روستای دشت کالپوش واقع در استان خراسان شمالی به میزان 391 خانوار و ساکنان روستای بش­اویلی واقع در استان گلستان به میزان 129 خانوار می­باشد. پرسش­نامه­های پژوهش مشتمل بر متغیرهای مرتبط با موضوع تحقیق در چهار بُعد اجتماعی (9 مولفه)، بُعد اقتصادی (مؤلفۀ 9)، بُعد روانی (5 مؤلفه) و بُعد زیست محیطی (6 مؤلفه) است. برای پرسش­نامه­های مورد استفاده ازرسش­های بسته با پاسخ­های در طیف لیکرت پنج مقیاسی استفاده شده­است. در گام دیگر پس از تکمیل پرسش­نامه­ها و رفع نواقص احتمالی، اطلاعات مورد نیاز از پرسش­نامه­ها استخراج شده و جهت رسیدن به اهداف پژوهش، مورد بررسی و تحلیل آماری قرار گرفت. بدین منظور از روش آماری مقایسۀ میانگین­ها و طرح پانل گذشته­نگر مبتنی بر نگرش­سنجی از جامعۀ نمونه در دو دورۀ قبل و بعد از اجرای اقدامات مدیریت سیلاب استفاده گردید. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل آزمون تی­تک نمونه­ای الگوهای مورد مطالعه بیانگر وجود اختلاف معنی­دار در سطح اطمینان 95 درصد در الگوی سازه­ای و غیر­سازه­ای در تمامی ابعاد اجتماعی، اقتصادی، روانی و زیست­محیطی می­باشد؛ همچنین نتایج بیانگر وجود اختلاف معنی­دار در الگوی اسکان مجدد در ابعاد اجتماعی، روانی و زیست­محیطی می­باشد، ولی یافته­ها بیانگر عدم معنی­داری الگوی اسکان مجدد در بُعد اقتصادی است. نتایج آزمون تی دو نمونه مستقل عدم وجود اختلاف معنی­دار در بُعدهای اجتماعی و زیست­محیطی و وجود اختلاف معنی­دار در بُعدهای اقتصادی و روانی را بین دو الگوی مورد مطالعه نشان می­دهد. با توجه به وضعیت نامطلوب تاب­آوری اقتصادی در روستای جابه­جا شده بش­اویلی پیشنهاد می­گردد ضمن توجه به سازگاری و تناسب فضای زیستی با الگوهای زیستی، نسبت به در نظر گرفتن منابع معیشتی جایگزین اقدام گردد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Flood Risk Management Approach on Resilience of Local communities (Case Study: Flooded villages of Gorgan-Rud watershed)

نویسندگان [English]

  • Batool Babaei 1
  • Seyed Morteza Seyedian 3
  • Abdolsaeed Toomaj 4
1 Department of Range and Watershed Management, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Gonbad University, Gonbad, Iran
3 Department of Range and Watershed Management, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Gonbad University, Gonbad, Iran
4 Department of Mathematics and Statistics, Faculty of Basic Sciences & Engineering, Gonbad University, Gonbad, Iran
چکیده [English]

The study area in this research is Dasht village located in North Khorasan Province and Besh Oily Village in Golestan Province. The purpose of this study was to investigate and compare the various flood management practices in two flood plain villages (with a set of structural and non-structural measures) and Besh Oily village (displacement of settlement and resettlement). So, as with most surveys, by focusing on a limited sample of the entire community and using the questionnaire, the required data was gathered. The statistical population of this study is the residents of Dasht plain located in North Khorasan province (a set of managing and structural measures for flood control) equal to 391 households and also residents of Besh Oily village in Golestan province (displaced in a limited extent) equal to 129 households. The questionnaires include four variables related to the subject of research, including social (9 components), economic (9 components), psychological (5 components) and bioenvironmental dimensions (6 components). Questionnaires have been basically formed of closed questions with answers in the five-point Likert scale. In the next step, after filling in the questionnaires and removing probable deficiencies, the required information was extracted from the questionnaires and analyzed to achieve the objectives of the research. For this purpose, the statistical method of comparing the means and the panel design based on the attitude of the sample population in the two periods before and after the implementation of flood management measures were used. The results of the analysis of the single-sample t-test of the studied patterns showed a significant difference in both patterns in terms of social, psychological and bioenvironmental dimensions. Also, the findings from the aggregation of the explanatory items of the economic dimension indicate a significant difference in this dimension in the structural and nonstructural model and the average level of the items. Also, the results of independent samples t-test revealed that there is no significant difference in social and bioenvironmental dimensions, however there is a significant difference in the economic and psychological dimensions between the two studied patterns.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Resilience
  • Flood Management
  • Dasht
  • BeshOily
  1. منابع

    1. اردلان، علی. کوروش هلاکویی نایینی و عباسعلی کشتکار و علی­محمد زنگانه. 1385. مدیریت خطر جامع مردم­محور بلایا در مناطق روستایی کشور: تعامل نظام شبکۀ بهداشتی- درمانی با جامعه و سایر سازمان­ها. دومین کنفرانس بین­المللی مدیریت جامع بحران در حوادث غیرمترقبه طبیعی. تهران. ایران.
    2. بدری، سیدعلی. مهدی رمضان­زاده لسبویی و علی عسگری و مجتبی قدیری معصوم و محمد سلمانی. 1392. نقش مدیریت محلی در ارتقای تاب­آوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب مطالعۀ موردی: دو حوضۀ چشمه کیله شهرستان تنکابن و سردآبرود کلاردشت. مدیریت بحران. دورۀ 2، شماره 3، صفحه 37-48.
    3. بسطامی­نیا، امیر. محمدرضا رضایی و محمدحسین سرائی. 1395. تبیین و تحلیل مفهوم تاب­آوری و شاخص­ها و چهارچوب‌های آن در سوانح طبیعی. فصلنامۀ دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دوره 6، شماره 1، صفحه 32-46.
    4. پورطاهری، مهدی. عبدالرضا رکن­الدین افتخاری و سید علی بدری. 1390. راهبردها و سیاست­های توسعۀ کالبدی سکونتگاه‌های روستایی (با تاکید بر تجربیات جهانی و ایران). چاپ اول، انتشارات بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
    5. درویشی، هدایت­اله. فرهاد عزیزپور، عبدالرضا رحمانی فضلی و مریم بیرانوندزاده. 1391. چشم انداز مطلوب نظام اسکان سکونتگاه­های روستایی مستقر در دریاچه سد سیمره مورد: دهستان زیرتنگ. مجله آمایش جغرافیایی فضا. دوره 2، شماره 6، صفحه 99-116. 
    6. رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا. طاهره صادقلو و حمدالله سجاسی قیداری. 1388.چارچوپ تئوریک مدیریت مخاطرات محیطی (سیل) با رویکرد مشارکتی در مناطق روستایی. اولین کنفرانس ملی مسکن و توسعه کالبدی روستا. زاهدان، ایران.
    7. رکن­الدین افتخاری، عبدالرضا. مهدی پورطاهری و طاهره صادقلو و حمدالله سجاسی قیداری. 1389. تحلیل عوامل موثر در مدیریت مشارکتی سیل در مناطق روستایی. (مطالعۀ موردی روستاهای سیل­زدۀ حوضۀ گرگانرود استان گلستان). فصلنامۀ پژوهش­های روستایی، دوره 1، شماره 2. صفحه 1-26.
    8. 8- رمضان­زاده لسبویی، مهدی و سیدعلی بدری. 1393. تبیین ساختارهای اجتماعی- اقتصادی تاب­آوری جوامع محلی در برابر بلایای طبیعی با تاکید بر سیلاب مطالعۀ موردی: حوضه­های گردشگری چشمه کیله تنکابن و سردآبرود کلاردشت. نشریۀ جغرافیا، دورۀ 12، شماره 40، صفحه 109-140.
    9. شایان، محسن. ابوذر پایدار و سجاد بازوند. 1396. تحلیل تاثیرات ارتقای شاخص­های تاب­آوری بر پایداری سکونتگاه­های روستایی در مقابل سیلاب (مورد مطالعه: نواحی روستایی شهرستان زرین­دشت). مجلۀ مدیریت مخاطرات محیطی. دوره 4، شماره 2، صفحه 103-121.
    10. شکیبافر، محمد حسین و غلامرضا زارع. 1391. ساماندهی مورفولوژی بستر رود کتوئیه در محدوده شهر داراب. مجله آمایش جغرافیایی فضا. دوره 2، شماره 5، صفحه 1-18.
    11. صادقلو، طاهره و حمداله سجاسی قیداری. 1393. بررسی رابطۀ زیست­پذیری سکونتگاه­های روستایی بر تاب­آوری روستاییان در برابر مخاطرات طبیعی نواحی روستایی دهستان مراو­ه تپه و پالیزان. دو فصلنامه علمی پژوهشی مدیریت بحران. دوره 6، شماره 37، صفحه 236-243.
    12. صادقلو، طاهره. 1388. امکان­سنجی کاهش آثار بلایای طبیعی (سیل) با تأکید بر مدیریت مشارکتی، منطقۀ مورد مطالعه: روستاهای سیل­زده حوضۀ گرگان‌رود استان گلستان. پایان­نامه کارشناسی­ارشد جغرافیا و برنامه­ریزی روستایی. استاد راهنما: عبدالرضا رکن­الدین افتخاری. دانشگاه تربیت مدرس. دانشکده علوم انسانی، گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی روستایی
    13. کردجزی، محمد، محمدرضا رحمان­نیا و سعید باقری. 1393. بررسی وقوع سیلاب در استان گلستان، مجموعه مقالات شانزدهمین کنفرانس ژئوفیزیک ایران، تهران، ایران.
    14. محمدی استادکلایه، امین و محمد امین خراسانی. 1394. بررسی رابطۀاسکان مجدد و سرمایۀاجتماعی در نواحی روستایی (مطالعۀ موردی روستاهای سیل­زده شرق استان گلستان). فصلنامۀ علمی- پژوهشی برنامه­ریزی فضایی (جغرافیا). دوره 5، شماره 3، پیاپی 81، صفحه 85-104.
    15. مطیعی لنگرودی، سید حسن. مجتبی قدیری معصوم و حافظ اسکندری چوبقلو و علی طورانی و حمیده خسروی مهر. 1394. بررسی نقش مدیریت مشارکتی در کاهش آثار سیل (مطالعه موردی: روستاهای حوضۀ رودخانه زنگمار ماکو). نشریه علمی-پژوهشی جغرافیا و برنامه­ریزی. دوره 19. شماره 51. صفحه 311-340.
    16. نوری، سیدهدایت­الله و فرخنده سپهوند. 1395. تحلیل تاب‌آوری سکونتگاه­های روستایی دربرابر مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله (مورد مطالعه: دهستان شیروانِ شهرستان بروجرد). فصلنامۀ پژوهش­های روستایی، دورۀ 7، شمارۀ 2. صفحه 272-285.
      1. Andrew, J. 2003. Reliability Analysis center is probabilistic risk assessment the answer? The journal of the RAC, first quarter.
      2. Boon, H.J., Cottrell, A., King, D., Stevenson, R.B. and Millar, J. 2012. Bronfenbrenner’s bioecological theory for modelling community resilience to natural disasters. Natural Hazards, 60, 381-408. Retrieved from: http://link.springer.com/article/10.1007/s11069-011-0021-4Cutter, S.L., Ash, K.D. and Emrich, C.T. 2014. The geographies of community disaster resilience. Global Environmental Change, 29, 65-77. Retrieved from: htt://www.sciencedirect.com/science/artile/pii/S0959378014001459.
      3. De Bruijn, K.M. and Klijn, F. 2009. Risky places in the Netherlands: a first approximation for floods. Journal of Flood Risk Management 2 (2009) 58-67.
      4. Gaillard, J., Christophe 2007. Resilience of traditional societies in facing natural hazards, Disaster, Prevention and Management, Vol. 16 Issus: 4, 522 - 544.
      5. Hristidis.Vagelis, Chen.Shu-Ching, Li, Tao, Luis, Steven, Deng, Yi. 2010. Survey of data management and analysis in disaster situations, Journal of Systems and Software, 83(10): 1701-1714.
      6. Institute of British Columbia, Office of Applied Research, 2012. Rural Disaster Resilience Planning Guide Assessing risks and building resilience for disasters in rural, remote and coastal communities.
      7. Keey. R.B. 2003. Risk Management: An Australasian View. Journal of process safety and environmental protection, 81(1): 31-35.
      8. Mandin, P. 2007. Commentary—Ethics and Reflecting Processes. Journal of Social Work Practice, 21, 235-238. Retrieved from:
        http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02650530701371978?journalCode=cjsw20.
      9. Manyena, S.B., O’Brien, G., O’Keefe, P. and Rose, J. 2011. Disaster resilience: a bounce back or bounce forward ability. Local Environment, 16: 417-424. Retrieved from: htt://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13549839.2 011.583049? Journal Code=cloe20.
      10. Paton, D. and Johnston, D. 2012. Disasters and communities: vulnerability, resilience and preparedness. Disaster Prevention and Management, 10(4): 270-77.