بررسی فضایی پادگانه‌های حوضۀ قزل‌اوزن در ارتباط با تکتونیک و تغییرات آب‌وهوایی

نوع مقاله : مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار ژئومورفولوژی گروه جغرافیا، دانشگاه زنجان

2 کارشناس‌ارشد هیدروژئومورفولوژی دانشگاه زنجان

چکیده

پادگانه‌های رودخانه‌ای توسط ژئومورفولوژیست‌ها به ‌عنوان یکی از لندفرم‌های محیط‌های آبرفتی و میراثی از چینه‌شناسی، به‌منظور درک شرایط تکتونیکی و آب‌وهوایی به ‌طور گسترده مورد بررسی قرار می‌گیرد. رودخانۀ قزل‌اوزن به‌‌عنوان یکی از طویل­ ترین سیستم­های رودخانه­ای کشور به شرایط اقلیمی، لیتولوژیکی و تکتونیکی به ‌خوبی پاسخ داده است. برای بررسی تأثیر آب­وهوا بر پادگانه­های این رودخانه، با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی و زمین­شناسی منطقه، نرم­افزارهای رایانه­ای Arc GIS, Global Mapper & Excel و داده‌های اقلیم‌شناسی، نقشه‌های هم‌دما و هم­بارش ترسیم گردید. با استفاده از آثار سیرک‌های یخچالی باقی‌مانده در نقشه‌های توپوگرافی زنجان، قرنقوچای و کردستان، ارتفاع برف مرز دائمی کواترنری، به روش‌های رایت و پورتر برآورد شد. نقشه‌های هم‌دما و هم‌بارش گذشته، با استفاده از آنومالی حرارتی و رطوبتی ترسیم گردید. بررسی پادگانه‌ها در بالاتر و پایین‌ تر از خط تعادل آب‌ و یخ گذشته دال بر این است که تأثیر یخچال بر شکل­گیری پادگانه­ها بستگی به وضعیت ارتفاعی اطراف حوضه داشته است. ارتفاع برآورد شده از روش رایت و ارتفاع کف سیرک پورتر حاکی از آن است که حدود 5/7 درصد مساحت حوضه در دورههای سرد کواترنری تحت تأثیر فرایند یخچالی بوده است. بر اساس ارتفاع خط تعادل آب‌ و یخ، در آن زمان، 65 درصد از حوضه، تحت تسلط فرایند مجاور یخچالی، امکان متأثر شدن از جریان یخچالی منشعب شده از سیرک را داشته است، اما شواهد میدانی حاکی از آن است که فقط یخچال‌های تغذیه‌شده از کوههای مرتفع توانسته‌اند در شکل‌گیری درههای U شکل و تراس‌های آبرفتی نقش داشته باشند. در زیرحوضه‌های زنجان رود، انطباق آبراهه‌ها و زبانه‌های یخچالی بر گسل‌های منطقه، درههای آبی-یخچالی- تکتونیکی را ایجاد کرده است که هرچند نسبت به درههای واقع در سراب قزل‌اوزن عمق کمتری دارند ولی تفاوت ارتفاعی آن‌ها نسبت به دشت‌های منطقه به ‌گونه‌ای است که می‌توان آن‌ها را به ‌عنوان نمادی از آشوب منطقه دانست.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Spatial investigation of Ghezel Ozan basin alluvial terraces in relation to tectonics and climate changes

نویسندگان [English]

  • Golam Hasan Jafari 1
  • mehdi abassi 2
1
2 university of zanjan
چکیده [English]

The study of the river basins’ terraces is one of the major issues related to river geomorphology. River basins are widely studied by geomorphologists as one of the alluvial and continental stratigraphic landforms to understand the tectonic time and climatic changes. Ghezel Ozan River has well responded to the climatic, lithological, and tectonic conditions as one of the longest river systems in Iran. To study the effects of the climate on alluvial terraces, present isothermal and isohyet maps are mapped using the topographic and geological maps of the area with the help of computer software such as ArcGIS, global mapper, and Excel, and climatic data. From the remaining evidence of quaternary glacial cirques in Zanjan topographic maps, Qaranghochai and Kordestan, the permanent snowline has been reconstructed using Porter’s Cirque - Floor Method with the help of thermal and humidity anomaly. The study of alluvial terraces above and below the Quaternary snowline altitude using field evidence suggests that the effect of the glacier on the formation of the terraces depends on the elevation of the basin. The estimated height using Porter's Cirque - Floor Method in Ghezel Ozan basin suggests that about 7.5% of the basin has been influenced by the glacial process during the cold quaternary periods. The elevation of the water and ice equilibrium line indicates that 65 percent of the basin has been affected by the adjacent glacier process and could have been affected by tongues secreted from glacial cirques, but field evidence suggests that only glaciers fed from high mountains have contributed to the formation of U-shaped valleys and alluvial terraces. The adaptation of the canals and glaciers tongues to the faults of the region has created water- glacial- tectonic valleys in Zanjanrood sub-basins. Although the depth of these valleys is less than the valleys in the Ghezel Ozan headwaters, their elevation difference compared to the plains of the region is such that they are symbolic of disturbances in the plains of the region.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ghezel Ozan
  • climate
  • tectonic-glacial terraces

مراجع

  1. ابطحی، سیدمرتضی. 1392. بررسی پالئوکلیمای حوضه آبخیز جاجرود به کمک شواهد یخچالی. کاوش‏های جغرافیایی مناطق بیابانی، سال اول، شماره اول، بهار و تابستان، صص 201-185.
  2. بایگان، محمدرضا. 1387. آیین­های بهاری مردمان حاشیۀ رودخانۀ قزل­اوزن، فصلنامۀ فرهنگ مردم ایران، شماره­ی 15، صص 117-99.
  3. تیموری یانسری، زینب. سیدرضا حسین‌زاده و عطااله کاویان و حمیدرضا پورقاسمی. 1397. مدل سازی و برآورد حجم زمین لغزش ها بر پایه مساحت در حوزه آبخیزچهاردانگه (استان مازندران). آمایش جغرافیایی فضا، دوره 8، شماره 30، صص 94-79.
  4. جداری عیوضی، جمشید. 1383. ژئومورفولوژی ایران. چاپ هفتم، تهران، دانشگاه پیام نور.
  5. جعفری، غلام‌حسن. اصغر رستم خانی. 1395. عنوان شواهد ژئومورفولوژیکی گسل‌های ارمغانخانه و تهم. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال شانزدهم، شماره 43، صص 173-149.
  6. ﺟﻌﻔﺮی، ﻏﻼمﺣﺴﻦ. ﺻﻴﺎد اصغری سرسکانرود.1393. ﺑﺮرﺳﻲ آﺛﺎر ﻳﺨﭽﺎﻟﻲ ﻛﻮاﺗﺮﻧﺮی زنجان رود. پژوهش‌های ژﺋﻮﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژی کمی، سال سوم، ﺷﻤﺎرۀ 2، صص30- 16.
  7. حیدری، اسدالله. ابراهیم مقیمی. 1386. ژئومورفولوژی و مدیریت سیستمی رودخانه­ها، مطالعۀ موردی: حوضۀ قرنقوچای تا سد سهند (هشترود). جغرافیا، سال پنجم، شمارۀ 14، صص 137-119.
  8. داودی، الهام. شبانیان بروجنی، الهام داودیان و علیرضا دهکردی. 1391. بررسی اندیس­های مورفومتری رسوبات پادگانه­های آبرفتی رودخانۀ زاینده‌رود در برخی نقاط انتخابی. ششمین همایش ملی زمین‌شناسی، دانشگاه پیام نور مرکز کرمان، صص 20- 18.
  9. رامشت، محمدحسین. 1385. تحلیل تطبیقی رفتار هیدرولوژیک رودخانه کر در شبکۀ ژئونروتیک. جغرافیا و توسعۀ ناحیه­ای، شماره 5، بهار و تابستان، صص 69-51.
  10. رستم­خانی، اصغر. 1393. پایش ساختار ژئوکلیماتیک مخروط‌های‌افکنه بستر قزل­اوزن، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد هیدروژئومورفولوژی. استاد راهنما: غلام‌حسن جعفری. دانشگاه زنجان، دانشکده علوم انسانی، گروه جغرافیا.
  11. رضایی مقدم، محمدحسین. محمدرضا ثروتی و صیاد اصغری سراسکانرود. 1391. بررسی تغییرات شکل هندسی رودخانۀ قزل­اوزن با تأکید بر عوامل ژئومورفولوژیک و زمین‌شناسی. جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال 23، پیاپی 46، شماره­ 2، صص 14-1.
  12. سیف، عبداله. محمدرضا ثروتی و محمد راهدان مفرد. 1394. بازسازی برف مرزهای کواترنری پایانی در محدودۀ سایت ریگ. تحقیقات جغرافیایی، سال 30، شماره 116، صص 208-193.
  13. شریفی، محمد، زهرا فرح بخش. 1394. بررسی آنومالی حرارتی و رطوبتی بین زمان حال و پلئیستوسن و بازسازی شرایط اقلیمی با استفاده از شواهد ژئومورفیک (مطالعۀ موردی: حوضۀ خضرآباد –یزد). پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، دوره 47، شماره 4، صص 605- 583.
  14. عابدینی، موسی. امید رحیمی. 1392. تراس­های رودخانه­ای شاهدی بر تغییرات اقلیمی در هولوسن (مطالعۀ موردی: رودخانه­ی قزل­اوزن در محدوده­ی استان کردستان). دومین همایش ملی انجمن ایرانی ژئومورفولوژی، ژئومورفولوژی و پایش تغییرات محیطی، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، صص 38-35.
  15. فروتن، محمد. حمید نظری و برتراند میر و میش لس بریر و مرتضی فتاحی و همکاران.1390. آهنگ لغزش راست برگسل دهشیر در بازه­ی زمانی پلئیستوسن، پایانی-هولوسن، فلات ایران مرکزی. علوم زمین، سال 21، شماره­ی 82، صص 206-195.
  16. کرمی، فریبا. عبدالحمید رجایی.1383. نقش زمین‌ساخت در تحول زمین‌ریخت‌شناسی پای کوه‌های شمالی رشته‌کوه بزقوش. علوم زمین، سال یازدهم، شماره­ی 52-51، صص 77-68.
  17. کریمیان، اقبال. مصطفی ترابی و حسین گل‌سفیدی. 1381. بررسی تکامل خاک در یک ردیف زمانی روی پادگانه­های حاشیۀ رودخانۀ سفیدرود در گیلان مرکزی. علوم خاک و آب، جلد 16، شماره­ی 1، صص 111-95
  18. محمودی، فرج ا... .1352. جغرافیای ناحیه­ای قروه، بیجار، دیواندره. طرح پژوهشی کردستان، نشریه­ی شمارۀ 9. تهران، دانشگاه تهران.
  19. محمودی، فرج ا... . 1383. ژئومورفولوژی دینامیک. چاپ ششم، تهران، دانشگاه پیام نور.
  20. معتمد، احمد. 1382. جغرافیای کواترنر. چاپ اول، تهران، سمت.
  21. معینی، ابوالفضل. حسن احمدی و محمدجعفری و سادات فیض نیا و فریدون سرمدیان. 1388. تعیین سن پادگانه­های کواترنر (مطالعه­ی موردی: حوضه­ آبخیز طالقان). جغرافیای طبیعی، سال دوم، شمارۀ 5، صص 48-39.
  22. مقیمی، ابراهیم. 1389. ژئومورفولوژی ایران. تهران، دانشگاه تهران.
  23. نعمت‌الهی، فاطمه. محمدحسین رامشت. 1384. آثار یخساری در ایران. نشریه دانشکده علوم انسانی تبریز، شماره 3، صص: 163-143.
  24. نگارش، حسین. 1391. ژئومورفولوژی ساختمانی و دینامیک. تهران، انتشارات مرندیز.
  25. یمانی، مجتبی. علی‌اکبر شمسی‌پور و مریم جعفری اقدام. 1390. بازسازی برف مرزهای پلیوستوسن در حوضۀ جاجرود. پژوهش‏های جغرافیایی طبیعی، شمارۀ 76، صص 50-35.
  26. یمانی، مجتبی. حمید کامرانی دلیر و سجاد باقری. 1390. ﻣﻮرﻓﻮﻣﺘﺮی و ارزﻳﺎﺑﻲ شاخص‌های ژﺋﻮﻣﻮرﻓﻴﻚ ﺑﺮای ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻣﻴﺰان ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ ﻧﻮ زمین‌ساخت در ﺣﻮﺿۀ آﺑﺮﻳﺰ ﭼﻠﻪ (زاﮔﺮس ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ). تحقیقات ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ، شمارۀ 97، صص 26- 1.
    1. Alberti, Augusto Pérez. Alberto Gomes and Alan Trenhaile and Maria Oliveira, and Jesus Horacio. 2013. Correlating river terrace remnants using an Equotip hardness tester: An example from the Miño River, northwestern Iberian Peninsula. Geomorphology, 192: 59-70.
    2. Homolová, Dana. Johanna Lomax and Petr Špaček, and Kurt Decker. 2012. Pleistocene terraces of the Vltava River in the Budějovice basin (Southern Bohemian Massif): New insights into sedimentary history constrained by luminescence ata. Geomorphology, 161: 58-72.
    3. Bridgland, David. Rob Westaway. 2008. Climatically controlled river terrace staircases: a worldwide Quaternary phenomenon. Geomorphology, 98(3):285-315.

30. Madritsch, Herfried. Frank Preusser and Olivier Fabbri. 2012. Climatic and tectonic controls on the development of the River Ognon terrace system (eastern France). Geomorphology, 151: 126-138.

  1. Lewin, J. and Gibbard, P.L. 2010. Quaternary river terraces in England: forms, sediments and processes. Geomorphology, 120(3): 293-311.
  2. Schulte, Lothar. Ramon Julià, Francesc Burjachs and Alexandra Hilgers. 2008. Middle Pleistocene to Holocene geochronology of the River Aguas terrace sequence (Iberian Peninsula): fluvial response to Mediterranean environmental change. Geomorphology, 98(1): 13-33.
  3. Maddy, D., Bridgland, D.R. and Green, C.P. 2000. Crustal uplift in southern England: evidence from the river terrace records. Geomorphology, 33(3): 167-181.
  4. Stokes, Martin. James S. Griffiths and Anne Mather.  2012. Palaeoflood estimates of Pleistocene coarse grained river terrace landforms (Río Almanzora, SE Spain). Geomorphology, 149: 11-26.
  5. Moody, J.A. and Meade, R.H. 2008. Terrace aggradation during the 1978 flood on Powder River, Montana, USA. Geomorphology, 99(1): 387-403.
  6. Devrani, Rahul. Vimal Singh. 2014. Evolution of valley-fill terraces in the Alaknanda Valley, NW Himalaya: Its implication on river response studies. Geomorphology, 227: 112-122.
  7. Kar, Rimpal. Tapan Chakraborty, Chandan Chakraborty, Parthsarathi Ghosh, Anil K. Tyagi and Ashok, K. Singhvi. 2014. Morpho-sedimentary characteristics of the Quaternary Matiali fan and associated river terraces, Jalpaiguri, India: Implications for climatic controls. Geomorphology, 227, 137-152.

38. Doğan, Uğur. 2011. Climate-controlled river terrace formation in the Kızılırmak Valley, Cappadocia section, Turkey: inferred from Ar–Ar dating of Quaternary basalts and terraces stratigraphy. Geomorphology, 126(1): 66-81.

39. Viveen, W., Schoorl, J.M., Veldkamp, A., Van Balen, R.T., Desprat, S. and Vidal-Romani, J.R. 2013. Reconstructing the interacting effects of base level, climate, and tectonic uplift in the lower Miño River terrace record: a gradient modeling evaluation. Geomorphology, 186: 96-118.

40. Huang, Wei-liang. Xiao-ping Yang, An Li, Jessica A. Thompson and Ling Zhang. 2014. Climatically controlled formation of river terraces in a tectonically active region along the southern piedmont of the Tian Shan, NW China. Geomorphology, 220: 15-29.

  1. www.ngdir.ir/pdefault.asp.

 

 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار